Ο σχεδιασμός του ακουστικού και φωτιστικού περιβάλλοντος βάσει συγκεκριμένων προτύπων, συμβάλει καθοριστικά στην ασφαλή διαχείριση των βιομηχανικών
μονάδων.
ΤΗΣ κ. ΣΩΤΗΡΊΑΣ ΔΡΙΒΆΛΟΥ*
Οι αίθουσες ελέγχου αποτελούν κεντρικούς κόμβους, μέσα από τις οποίους γίνεται η διαχείριση πολύπλοκων και κρίσιμης ασφάλειας υποδομών, συστημάτων και βιομηχανικών διαδικασιών.
Η εργονομία μπορεί να συμβάλει σημαντικά στη βελτίωση της απόδοσης, της άνεσης και της ασφάλειας των χειριστών στις αίθουσες ελέγχου, καθώς και στη μείωση της πιθανότητας ανθρώπινων σφαλμάτων.
Αυτό το επιτυγχάνει μελετώντας κατά το σχεδιασμό ή ανασχεδιασμό αιθουσών ελέγχου τον τρόπο με τον οποίο οι χειριστές αλληλεπιδρούν σε φυσικό και γνωστικό επίπεδο με κάθε πτυχή της αίθουσας ελέγχου (περιβαλλοντικές συνθήκες, διαθέσιμο εξοπλισμός και μέσα εργασίας, οπτικές και ηχητικές πληροφορίες).
Ο εργονομικός σχεδιασμός του φυσικού περιβάλλοντος μίας αίθουσας ελέγχου (ακουστικού, φωτιστικού) υλοποιείται με τη βοήθεια προδιαγραφών που καθορίζονται σε διεθνή πρότυπα και εθνικές τεχνικές οδηγίες.
Ακουστικό περιβάλλον
Σε μία αίθουσα ελέγχου, ανάλογα με το πλήθος γεγονότων που λαμβάνουν χώρα, μπορεί να επικρατεί ένα ήσυχο περιβάλλον εργασίας ή ένα πολύ θορυβώδες, όταν κλιμακώνεται η κατάσταση από μη φυσιολογική σε έκτακτη, και ακούγονται ηχητικά σήματα, συναγερμοί, δυνατές συνομιλίες συνεργατών, καθώς και ήχοι από τηλεπικοινωνιακές συνεννοήσεις.
Ο θόρυβος στο υπόβαθρο, μπορεί να είναι «επιβαρυντικός» και να αποσπά την προσοχή του χειριστή από τα καθήκοντά του, μπορεί όμως να είναι και «χρήσιμος», όταν πρόκειται για συνομιλίες που σχετίζονται με την εργασία και συμβάλλουν στην ενημερότητα της ομάδας για σημαντικά γεγονότα.
Τα ηχητικά σήματα και οι συναγερμοί σε μία αίθουσα ελέγχου είναι φορείς χρήσιμης πληροφορίας για γεγονότα και χειρισμούς που συμβαίνουν στο πεδίο, αλλά πρέπει να είναι κατάλληλα σχεδιασμένα, για να μην επιβαρύνουν το νοητικό σύστημα των χειριστών.
Συνήθως, οι ακουστικοί συναγερμοί συνδυάζονται με μια οπτική προειδοποίηση, που κατευθύνει την προσοχή στην πηγή του προβλήματος. Ωστόσο, οι ακουστικές προειδοποιήσεις θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για τη σηματοδότηση λιγότερο συχνών και πιο σοβαρών κινδύνων, για να μην επιβαρύνεται άσκοπα το ακουστικό περιβάλλον.
Επιπλέον, όταν οι χειριστές εξοικειώνονται με μια προειδοποίηση που συναντούν συχνά, σταματούν να αντιδρούν σε αυτήν. Οι ακουστικοί συναγερμοί πρέπει να χρησιμοποιούν συχνότητα που να γίνεται εύκολα αντιληπτή, σε σχέση με το θόρυβο του περιβάλλοντος, χωρίς να εκπέμπονται σε ένταση που θα μπορούσε να βλάψει την ακοή.
Επίσης, πρέπει να αποφεύγονται οι παρατεταμένοι ήχοι πολύ χαμηλής ή πολύ υψηλής συχνότητας.
Πρότυπα
Το πρότυπο ISO 11064-5:2008 «Ergonomic design of control centres — Part 5: Displays and controls» προσδιορίζει τις διαδικασίες διαχείρισης συναγερμών, καθώς και τους στόχους απόδοσης ενός συστήματος συναγερμών.
To ISO 11064-6:2005 «Ergonomic design of control centres – Environmental requirements for control centres» καθορίζει τις απαιτήσεις για τα επίπεδα θορύβου σε μία αίθουσα ελέγχου, προσδιορίζοντας το μέγιστο επίπεδο θορύβου στο περιβάλλον, το μέγιστο και ελάχιστο επίπεδο θορύβου στο υπόβαθρο, τη σχέση μεταξύ θορύβου από τα ηχητικά σήματα και θορύβου στο υπόβαθρο, καθώς και το χρόνο αντήχησης της αίθουσας.
Η διαμόρφωση κατάλληλου ακουστικού περιβάλλοντος σε μία αίθουσα ελέγχου αποτελεί ένα σύνθετο ζήτημα, που προϋποθέτει πρώτα τον εντοπισμό όλων των ηχογόνων πηγών, αλλά και του ρόλου που αυτές διαδραματίζουν κατά την εκτέλεση του έργου των χειριστών.
Βασικοί στόχοι είναι:
α) Να φτάνει σε κάθε χειριστή η ηχητική πληροφορία που τον αφορά, σε κατάλληλη ένταση και φάσμα συχνοτήτων εκπομπής (π.χ. συναγερμοί) .
β) Να εξαλείφονται από το ηχητικό περιβάλλον θόρυβοι που επιβαρύνουν το ακουστικό σύστημα του χειριστή και δυσχεραίνουν το νοητικό έργο του. Η μελέτη του ακουστικού περιβάλλοντος και ο έλεγχος του θορύβου γίνεται με τη βοήθεια εξειδικευμένων λογισμικών, που επιτρέπουν τη προσομοίωση συγκεκριμένων τεχνικών λύσεων (χρήση εξειδικευμένων υλικών σε οροφή, τοίχους και δάπεδα, αρθρωτό σχήμα οροφών και τοίχων κλπ.) και την τελική επιλογή των πλέον κατάλληλων λύσεων για κάθε αίθουσα ελέγχου.
Φωτιστικό περιβάλλον
Στις αίθουσες ελέγχου, η εργασία των χειριστών βασίζεται στην οπτική πρόσβαση σε πληροφορίες που απεικονίζονται σε οθόνες και άλλα μέσα πληροφόρησης, που μπορεί να βρίσκονται στην άμεση περιοχή εργασίας του χειριστή (π.χ. επιτραπέζια οθόνη) ή στο ευρύτερο περιβάλλον εργασίας, σε απόσταση (π.χ. μεγάλες οθόνες τοίχου). Ο φωτισμός παίζει σημαντικό ρόλο στην απόδοση κατά την εργασία, καθώς διευκολύνει την ανάγνωση πληροφοριών, αλλά και τη διάκριση των χρωμάτων και των λεπτομερειών.
Προβλήματα με την ένταση, την ποιότητα, τη θέση και τη ρύθμιση του φωτισμού μπορούν να προκαλέσουν οπτική κόπωση και εκνευρισμό, αλλά και να οδηγήσουν τους χειριστές σε σημαντικά λάθη για κρίσιμες πληροφορίες.
Επίσης, η θάμβωση μπορεί να προκαλέσει απώλεια ή παρερμηνεία πληροφορίας, και συμβαίνει όταν μία φωτεινή δέσμη βρίσκεται εντός του οπτικού πεδίου του χειριστή, ή όταν δέσμη φωτός προσπίπτει πάνω σε ανακλαστικές επιφάνειες που βρίσκονται εντός του οπτικού πεδίου του χειριστή (π.χ. επιφάνειας εργασίας, οροφής, τοίχου, δαπέδου).
Η οπτική κόπωση, η οποία εκδηλώνεται κατά τη διάρκεια μίας οπτικά απαιτητικής ή πολύωρης εργασίας, δημιουργεί ανάγκη για αύξηση της έντασης του φωτισμού, προκειμένου να διατηρηθεί η οπτική επίδοση. Επίσης, με την πρόοδο της ηλικίας μειώνεται η οπτική ικανότητα, και οι εργαζόμενοι χρειάζονται μεγαλύτερη ένταση φωτός για να εκτελέσουν τα ίδια καθήκοντα.
Τα χαρακτηριστικά των φωτιστικών σωμάτων (η ένταση, η ομοιομορφία, ο δείκτης θάμβωσης, ο δείκτης χρωματικής απόδοσης, η θερμοκρασία χρώματος και το φάσμα ακτινοβολίας) που επιλέγονται για μία αίθουσα ελέγχου, πρέπει να είναι κατάλληλα για την εργασία (με υψηλές, μέτριες, χαμηλές οπτικές απαιτήσεις), καθώς και για την ώρα της ημέρας που εκτελείται η συγκεκριμένη εργασία (πρωινή, απογευματινή, βραδινή βάρδια).
Επίσης, κατά το σχεδιασμό του φωτισμού, είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη το εύρος ηλικίας των εργαζομένων στην αίθουσα ελέγχου. Η χρήση φωτισμού με δυνατότητες ρύθμισης φωτεινής ροής (έντασης και θέσεως – κλίσης), καθώς και η συνδυαστική χρήση γενικού και τοπικού φωτισμού, πρέπει να γίνεται κατάλληλα, ώστε να μην υπάρχουν μεγάλες διαφορές εντάσεων και μεγάλες αντιθέσεις λαμπρότητας στο οπτικό πεδίο των εργαζομένων, ανάμεσα στην άμεση επιφάνεια εργασίας, στην περιβάλλουσα, και στο υπόβαθρο.
Οι βασικοί κανόνες συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις αυτές προσδιορίζονται στο EN 12464-1:2021 «Light and lighting, Lighting of work places Indoor work places» και στην Τεχνική Οδηγία Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας (Τ.Ο.Τ.Ε.Ε.) 20701-7/2021 με θέμα «Τεχνητός και φυσικός φωτισμός κτιρίων», ενώ οι ειδικότερες απαιτήσεις για τις αίθουσες ελέγχου προσδιορίζονται στο ISO 11064-6:2005 «Ergonomic design of control centres – Environmental requirements for control centres».
Με τη χρήση εξειδικευμένων λογισμικών γίνονται υπολογισμοί των φωτομετρικών παραμέτρων, ώστε να επιλεγούν κατάλληλοι τύποι φωτιστικών σωμάτων και τεχνικών φωτισμού των αιθουσών ελέγχου.
Επίλογος
Ο σχεδιασμός του ακουστικού και φωτιστικού περιβάλλοντος μίας αίθουσας ελέγχου, με τρόπο συμβατό προς τις φυσικές δυνατότητες και τα βιολογικά χαρακτηριστικά των χειριστών, τους υποστηρίζει κατάλληλα κατά την εκτέλεση του απαιτητικού γνωστικού και συνεργατικού τους έργου, συμβάλλοντας έτσι στην ασφαλέστερη διαχείριση των ελεγχόμενων βιομηχανικών διαδικασιών.
*Η κ. Σωτηρία Δριβάλου είναι μηχανικός Παραγωγής και Διοίκησης, διδάκτορας μηχανικός του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ), καθώς και μέλος του Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού (Ε.ΔΙ.Π.) στη Σχολή Μηχανολόγων Μηχανικών ΕΜΠ
